અધ્યાત્મ અને ભૂમિકા:
સાચું જૂઠું અધ્યાત્મ

અધ્યાત્મ એટલે? * ‘અધ્યાત્મ’નો અર્થ * અધ્યાત્મને લગતા વિવિધ ખ્યાલો * આધ્યાત્મિકતા અને મન પર નિયંત્રણ * ધાર્મિકતા આધ્યાત્મિકતા નથી * પરંપરા અને ક્રિયાકાંડોને પ્રશ્નો * વધુ મુશ્કેલ છે ખુદને પ્રશ્નો * અને પછી સૌથી અઘરા પ્રશ્નો * અધ્યાત્મ પરાવલંબન નથી * જવાબદારીનો સ્વીકાર: પ્રથમ ચરણ * અધ્યાત્મ નરી બૌદ્ધિકતા નથી * બૌદ્ધિકતા સમજણ નથી * સમજણ શબ્દોથી પર છે * વિરોધાભાસ અજ્ઞાન છે * અધ્યાત્મ: જીવન અને જીવનશૈલી * અધ્યાત્મ અને સમગ્રલક્ષી જીવન * મનુષ્યની ઉત્ક્રાંતિ અને અધ્યાત્મ * કોને કહેવા આધ્યાત્મિક * વિશ્વના મહાનુભાવોનું અધ્યાત્મ * મનુષ્યની ઉત્ક્રાંતિ જ અધ્યાત્મ * વિકાસ નથી તો વળી કેવું અધ્યાત્મ? * આઇન્સ્ટાઇન અને અધ્યાત્મ * બુદ્ધિને ઈશ્વર ન બનાવો

અધ્યાત્મની રાહે ચાલતાં મનમાં ઊઠેલા કેટલાક સવાલો

શું ખરેખર ઈશ્વર છે? તેનું અસ્તિત્વ છે કે તે મનુષ્યની કલ્પના માત્ર છે?

શું ઈશ્વર આ સૃષ્ટિનું સંચાલન કરે છે? ક્યાંથી બેસીને તે આમ કરે છે?

તે શા માટે દર્શન નથી આપતા?

જે વ્યક્તિઓ પોતાને દર્શન થયા છે તેવું કહે છે તે લોકો સાચું બોલે છે?

કે તેમને ભ્રમ થતો હોય તેમ ના બની શકે?

શું અધ્યાત્મ ઈશ્વરની પ્રાપ્તિ કે દર્શન કે સાક્ષાત્કાર માટેની પદ્ધતિઓ છે?

શું અધ્યાત્મ મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે જન્મોજન્મના બંધનમાંથી છૂટવા માટે છે?

પણ આપણને મનુષ્ય-જન્મ બંધન કેમ લાગે છે? શું જીવન ભારરૂપ છે?

શું જીવનને આનંદપૂર્ણ જીવવું શક્ય નથી?

કે પછી અધ્યાત્મ મનની શાંતિ માટે છે?

તો શાંતિ પ્રાપ્ત કરવા પૂજાપાઠ કરવા, ઉપવાસ ને વ્રતો રાખવા જરૂરી છે?

આપણું મન અશાંત કેમ છે? આપણે ક્યારેક ક્યારેક આક્રમક અને હિંસક કેમ બની જઈએ છીએ?

શું અધ્યાત્મ એ અમુક વિશેષ પ્રકારની વ્યક્તિઓ માટે જ છે?

કે તે સૌના માટે છે?

શું તે દરેક મનુષ્યે શીખવું જરૂરી છે?

શું અધ્યાત્મ સામાન્ય મનુષ્ય વૈજ્ઞાનિક રીતે શીખી શકે?

અધ્યાત્મ અને સ્વાધ્યાય:
મનોવિજ્ઞાનની બુનિયાદ

મનોવિજ્ઞાન શું છે? * મનોવિજ્ઞાનના મૂળભૂત વિષયો * મનુષ્યની વર્તણૂક પાછળનું રહસ્ય * મનુષ્યની જરૂરિયાતો ૧: શારીરિક * મનુષ્યની જરૂરિયાતો ૨: સલામતી અને સ્વાવલંબન * મનુષ્યની જરૂરિયાતો ૩: સ્વીકાર * મનુષ્યની જરૂરિયાતો ૪: પ્રાપ્તિઓ * મનુષ્યની જરૂરિયાતો ૫: સ્વવિકાસ * અહમ્ અને મનોવિજ્ઞાન * ઇડ, ઇગો અને સુપરઇગોની ખેંચતાણ * પીડામાંથી ભાગવા માટેની મનની પદ્ધતિઓ * પીડા અને બૌદ્ધ ધર્મનાં ચાર સત્યો * સાચો ધર્મ જડ હોતો નથી * જેટલાં માથાં, તેટલા રસ્તા * સાચી આધ્યાત્મિકતા, સાચા ગુરુઓ * અધ્યાત્મ એટલે જીવન માટે પ્રેમ

અધ્યાત્મ અને પ્રવેશ:
અંતઃકરણની સમજણ

સૂક્ષ્મ શરીર અને ઇન્દ્રિયો * અંતઃકરણ અને અંતઃવૃત્તિઓ * મન: ઇચ્છાઓ ને વિચારસ્મૃતિનો ઉપદ્રવ * ઇચ્છાઓના અંતિમો: દમન અને સ્વચ્છંદ * શબ્દો, સ્મૃતિ અને સંસ્કારોની મર્યાદા * બુદ્ધિ: શંકા, દલીલો અને અનિર્ણાયકતા * ચિત્ત: ચંચળતા અને રાગ-દ્વેષ * અહંકાર: માન્યતાઓ, ગ્રંથિઓ * અંતઃકરણ છેવટે ઊર્જા છે * જીવન બને છે અંતઃકરણનું મજૂર * અંતઃકરણની સાચી ભૂમિકાઓ * સાધના ચિત્તનો વિષય છે * જાગૃતિથી જીવન કેવી રીતે ઊગરે છે * સ્વનિરીક્ષણ જ ઉપાય * બૌદ્ધિક અને આધ્યાત્મિક સમજણનો ભેદ * જાગૃતિના પ્રકાશમાં અંતઃકરણ * વિવેક અને પ્રતિભાવાત્મકતા * અંતઃકરણના રોગો અને વ્યાધિઓ * જ્યાં રોગ, ત્યાં ઉપાય * રોગનું નિદાન અને સારવાર

અંતરાત્માની સાક્ષીએ

કોઈ મારી પ્રશંસા કરે છે તો મને ગમે છે. મને ભીતરમાં જાણે ફુલાવાની લાગણી થાય છે. પરંતુ જ્યારે મારાથી કોઈ ભૂલચૂક થાય કે કોઈ પ્રકારનું ખરાબ વર્તન થાય અને કોઈ ટીકા કરે, તો ભીતરમાં ખૂબ તકલીફ પણ થાય છે. જાણે કોઈએ હૃદય પર તલવારનો ઘા કર્યો હોય તેમ થાય છે. જ્યારે ભીતરમાં આવી તકલીફ થાય છે, ત્યારે પ્રશંસા પ્રત્યે પણ અભાવ થઈ જાય છે. આ પ્રશંસા અને ટીકાની અસર અનુભવે છે તે જ મારો અહંકાર છે? એ મારા કાબૂમાં આવી શકે ખરો?

All bad qualities centre round the ego.
When the ego is gone, realisation results by itself.
There are neither good nor bad qualities in the self.
The self is free from all qualities.
Qualities pertain to the mind only.

~ Ramana Maharshi

અધ્યાત્મ અને સાધના:
અધ્યાત્મવિજ્ઞાનની બારાખડી

એકલવાયાપણું, એકાંત અને અધ્યાત્મ * એકાંતનું પ્રયોજન મૌન છે * મૌનનું પ્રથમ પ્રયોજન સ્વનિરીક્ષણ છે * અન્યોનું નિરીક્ષણ સહેલું છે! * એકાંત અને આત્મસન્માન * એકાંતમાં દુઃખને લગતા પ્રશ્નો * સાધના અને પુરુષાર્થ * સાધનાના તબક્કાઓ અને અઢી અવસ્થા * સૌથી ભયંકર સાધનાનો અહંકાર * જૂઠી સાધના અને જૂઠો વૈરાગ્ય

અધ્યાત્મ અને દર્શન:
ધ્યાનના ઉંબરે

અધ્યાત્મ-સાધના અને ધ્યાન * ધ્યાન શું નથી? * ધ્યાનની વ્યાખ્યા * ધ્યાન શા માટે? * વિચારશૂન્યતા કે વિચાર-પરિવર્તન? * ધ્યાન માગે છે સ્વયંશિસ્ત * ધ્યાન માટેની પૂર્વતૈયારીઓ * ધ્યાનની પદ્ધતિઓ * સતત વિચારો કેમ આવે છે? * વર્તમાનમાં ન જીવવાનો અર્થ * વિચારશૂન્યતા કે સમજણશૂન્યતા * નિર્વિચાર મનોવસ્થાનાં નીરક્ષીર * ધ્યાન અને આદર્શ કલ્પના * ધ્યાન કર્યા વિના ધ્યાન * વર્તમાનમાં જીવવાનો સાચો અર્થ * જ્ઞાન પૂર્વગ્રહો જન્માવે છે? * ધ્યાન અને સમજણ

આપણે કેટલીય મહાન વિભૂતિઓને જોઈએ છીએ, જેઓ કદાચ પલાંઠી વાળી, કરોડરજ્જુ ટટ્ટાર રાખી, આંખો બંધ કરી રૂઢિગત રીતે કહેવાતું ધ્યાન કરતી નથી. તો તેઓનું શાણપણ અને જીવન-સૌંદર્ય શાને આભારી છે? જેઓ રૂઢિગત રીતે ધ્યાન નથી કરતા, તેઓની અંદર સમજણ કેવી રીતે ઊગી છે? જો ધ્યાનની અવસ્થામાંથી સમજણ ઊગે છે, તો બધી જ સમજણ પાછળ છેવટે ધ્યાનની અવસ્થા હોવી જોઈએ, તેવું કહી શકાય?

‘ધ્યાન’ કર્યા વિના ધ્યાન કરી શકાય?
કોઈ ધ્યાન કરતું હોય છતાં તે ધ્યાન ન હોય તેમ બને?
કોઈ ધ્યાન ન કરતું હોય, છતાં ધ્યાનાવસ્થાની સાધના કરતું હોય તેમ બને?
જ્યાં જીવનની સમજણ છે, સ્વવિકાસની સૌરભ છે, માનવતાસભર વ્યક્તિત્વની મીઠાશ છે, ત્યાં ધ્યાન ન હોય, તેવું સંભવ છે ખરું?

અધ્યાત્મ અને શોધન:
આંટીઘૂંટી અને પકડદાવ

કસોટીઓ અને પરીક્ષણો * ધારણાઓ કે સત્યનિષ્ઠા? * દલીલોમાં જીત કે સત્યગ્રહણ * મનનો અરીસો સ્વચ્છ રહે છે? * વાણી, પ્રતિભાવાત્મકતા અને એકસૂત્રતા * વૃત્તિઓ જીતે છે કે સંયમ? * સાચા જીવનની પારાશીશી નમ્રતા * શાંતિ અને હળવાશ * સંતુષ્ટ અને છતાં ઉચ્ચાભિલાષી? * સંબંધોની ભૂમિકાએ કસોટીઓ * અન્યોને મૂલવ્યા કરવાનો અર્થ * બીજા લોકો આક્ષેપો કરે ત્યારે * આક્રમકતા પાશવી છે * સાચું શ્રવણ ધ્યાન છે * કૃતજ્ઞતા છલકાય છે * માફ: ભૂતકાળની કેદમાંથી સ્વતંત્રતા * ક્ષમાપના: માનવતાનો નમ્ર સ્વીકાર * અહંકારની કસોટીઓ સર્વોચ્ચ મહત્ત્વની * અહંકારનાં લક્ષણો

અધ્યાત્મ અને સાતત્ય:
સહૃદય સજીવન સાવધાન

મૃત્યુ અને અધ્યાત્મ * જીવન-ભૂમિકાઓ અને અધ્યાત્મ * લગ્નસંબંધ અને અધ્યાત્મ * કુટુંબઉછેર અને અધ્યાત્મ * જીવનકાર્ય અને અધ્યાત્મ * સંગઠનો અને અધ્યાત્મ * ઈશ્વર અને અધ્યાત્મ * ધર્મો અને અધ્યાત્મ * સત્ય અને અધ્યાત્મ * પ્રેમ અને અધ્યાત્મ * મૈત્રી અને અધ્યાત્મ * ત્યાગ અને અધ્યાત્મ * નિર્વાણ અને અધ્યાત્મ * અભીપ્સા અને અધ્યાત્મ * જીવન અને અધ્યાત્મ

મનુષ્યની અભીપ્સા જ તેની યાત્રાની શરૂઆત છે.

આપણા જીવનનો શું અર્થ છે તેનો ઉત્તર શોધવાથી
આપણે ગમે તેટલું દૂર ભાગવાની કોશિશ કરીએ,
પરંતુ આ આધ્યાત્મિક ક્ષુધા અને પ્યાસ આપણો પીછો છોડતી નથી.

જે મનુષ્ય ઉન્નતિના પંથે છે તે પોતાને
પોતાના કરતાં ઊંચા ને ઉમદા ધ્યેય સાથે જોડશે,
અને તેનાથી તેના હૃદયમાં અભીપ્સા જન્મ લેશે.
જે મનુષ્ય નિમ્ન કક્ષાએ જીવે છે તે પોતાને
પોતાના કરતાં પણ નીચી તેવી તુચ્છ બાબત સાથે જોડશે,
અને તેનાથી તેના મનમાં આકાંક્ષા જન્મ લેશે.